Historia miasta Zabrza w zarysie

Zabrze to „najbardziej śląskie ze wszystkich śląskich miast, czyli najbardziej polskie miasto ze wszystkich polskich miast”, jak mówił w trakcie wizyty jesienią 1967 roku prezydent Republiki Francuskiej, Charles de Gaulle.

Nazwa miasta pojawiła się po raz pierwszy w źródłach prawdopodobnie w 1222 roku w dokumencie wydanym przez Władysława Opolskiego. Zaginął on jednak w czasie II Wojny Światowej, dlatego dziś najstarszym zachowanym śladem historii pozostaje rejestr dóbr biskupów wrocławskich, tak zwany rejestr Ujazdu z 1305 roku. Zabrze występuje w nim pod nazwą „Sadbre”, która oznacza miejsce za debrami, czyli porosłymi dołami z płynącym wśród wzgórz strumieniem. Najstarszą dzielnicą Zabrza są Biskupice, które jako dobra biskupa wrocławskiego otrzymały w 1243 roku przywileje nadane im przez księżną Violę, matkę księcia opolskiego Władysława. Do przywilejów tych należała wyłączność w kopalnictwie rud ołowiu – można więc przyjąć, że już wtedy narodziło się na tym terenie górnictwo, choć nie mające jeszcze nic wspólnego z węglem. Już w 1354 roku w Zabrzu znajdował się drewniany kościół pw. św. Andrzeja Apostoła. Społeczeństwo żyło głównie z uprawy roli. Z czasem poczesne miejsce zajęła uprawa chmielu oraz lnu.

Za panowania Habsburgów Zabrze, przechodzące proces feudalizacji, cechował raczej zastój. Dopiero pod panowaniem pruskim nastąpił dynamiczny rozwój Biskupic, Makoszowych, Mikulczyc, Rokitnicy Wschodniej, Zaborza i Zabrza, które w 1743 roku weszły w skład powiatu bytomskiego oraz Grzybowic i Rokitnicy, z powiatu toszeckiego. Od 1764 roku trwała tzw. kolonizacja fryderycjańska. Przymusowo zaczęto obsadzać opuszczone gospodarstwa. Proces ten wiąże się w Zabrzu z osobą Mathiasa von Wilczek, właściciela dóbr zabrzańskich w latach 1769-1790, który założył aż 6 kolonii (Pawłów Dolny, Kolonia Doroty, Małe Zabrze, Maciejów, Pawłów Górny, Kończyce). Stworzył ten podwaliny wielkiego przemysłu.

W 1790 roku na w Pawłowie odkryto pokłady węgla kamiennego. Już wkrótce powstała więc pierwsza w tym rejonie kopalnia „Königin Luise Grube” – pod tą nazwą istniała od 1811 roku. Odtąd liczba ludności Zabrza i okolic systematycznie rosła, powstawały następne huty (1851 – huta „Donnesmarck” i kopalnie (1841 – kopalnia „Concordia”, 1871 – „Guido”). W latach 1792-1822 zbudowano Kanał Kłodnicki będący przedłużeniem Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. Łączył on kopalnię „Król” w Królewskiej Hucie z Kopalnią „ Królowa Luiza”.

W 1873 roku Zabrze stało się siedzibą powiatu, obejmując gminy: Zabrze, Małe Zabrze, wieś Dorotę, Zaborze, Biskupice, Rudę, Bielszowice, Kończyce, Pawłów, Sośnicę, Makoszowi, Paniowy, Paniówki, Chudów i Bujaków. Piętnaście lat później, po Zabrzu i Zaborzu kursował pierwszy tramwaj elektryczny! Dziesięć lat wcześniej niż w Warszawie. Inwestowali tam bowiem magnaci przemysłowi: Hrabia Karol Łazarz Henkel von Donnesmarck, od 1826 roku właściciel majątku Zabrze, a także Ballestremowie, Borsigowie i wielu innych. W 1905 roku wioski Zabrze, Małe Zabrze i wieś Dorotę połączono w jedną gminę pod nazwą Zabrze. W 1922 roku uzyskała ona prawa miejskie, a pięć lat później przyłączono do miasta wsie Zaborze, Biskupice wraz z kolonią Borsigwerk, Maciejów oraz część Sośnicy. W 1914 roku, chcąc uczcić zwycięstwo niemieckiego dowódcy Paula Hindenburga von Beneckendorffa pod Tannenbergiem w czasie I Wojny Światowej, Rada Gminy Zabrze uchwaliła zmianę nazwy gminy i powiatu na Hindenburg.

Po plebiscycie, decyzją Rady Ambasadorów z dnia 20 października 1921 roku, Polsce przyznano 9 gmin: Bielszowice, Bujaków, Chudów, Kończyce, Makoszowy, Paniowy, Paniówki, Pawłów i Rudę oraz 3 okręgi dworskie: Bujaków, Chudów i Paniowy. Gminy Biskupice, Maciejów, Sośnica, Zaborze i Zabrze, a także obszar dworski Biskupice pozostały w Niemczech. Podział ten otworzył przed Zabrzem nowe perspektywy. Już w trzy miesiące po objęciu przez Niemcy przyznanych im terenów, rozporządzeniem Pruskiego Rządu Państwowego z 29 września 1922 roku, nadano gminie wiejskiej Hindenburg prawa miejskie z dniem 1 października tegoż roku. Napływ do Zabrza uchodźców z terenów przyznanych Polsce, a także rosnąca liczba robotników ściągana z głębi Niemiec spowodowała dalszy rozwój przemysłu. W trakcie II Wojny Światowej Kończyce, Makoszowy i Pawłów zostały zajęte przez wojska niemieckie, a następnie na mocy dekretu z 8 października 1939 roku przyłączone do III Rzeszy.

W dniach 24-28 stycznia 1945 roku Zabrze zostało zdobyte przez Armię Czerwoną. 19 marca 1945 roku władzę w Zabrzu przejęła z rąk radzieckich administracja polska. Na jej czele stanął prezydent Zabrza Paweł Dubiel. W 1951 roku do Zabrza wcielono Mikulczyce, Rokitnicę, Pawłów, Kończyce, Makoszowy i gromadę Grzybowie, a w 1954 roku osiedle Helenka . Obecnie Zabrze sąsiaduje z miastami Bytom, Gliwice i Ruda Śląska oraz powiatem gliwickim i tarnogórskim. Jego dumą jest klub piłkarski z Roosevelta.